شناخت وتحلیل آزادی سیاسی از دیدگاه اسلام در آثار حضرت آیت الله جوادی آملی 5
مقایسه آزدی سیاسی در اسلام با سایر مکاتب
دیدگاه تمامی مکاتب را میتوان در دو اندیشه خلاصه کرد: در مباحث گذشته اشاره شد که در تقسیمی کلی، جهانبینی را به الهی و مادی میتوان بخش کرد. جهانبینی الهی، معتقد است جهان را مبدأ و معادی است و انسان با توجه به روح الهی در آن به مسافری میماند که عوالمی را پشت سرگذاشته تا وارد این عالم شده است و نیز عوالمی در پیش رو دارد که با مفارقت روح از تن خاکی، وارد آن خواهد شد؛ اما جهانبینی مادی میپندارد که همه وجود و حقیقت انسان در همین عالم ماده خلاصه شده و هیچ حقیقتی جز آن نیست و حیات انسان محدود به میلاد و مرگ است: (إن هِی إلاّ حَیاتُنَا الدُّنیا).[1]
بر مبنای این دو بینش، دو تفسیر در باب مفهوم آزادی هست: اندیشه مادی رهایی از همه قیود دینی را معنای آزادی میداند؛ امّا تفکر الهی صیانت همه حدود دینی را برای انسان کمال و سعادت میداند و اختیار و آزادی را برای او امری تکوینی به شمار میآورد و وی را در برگزیدن آنها آزاد میداند که انسان بیجبر تکوینی آنهارا میپذیرد و الزام شرعی فقط برای حفظ هویت و سعادت اوست.
در جهانبینی توحیدی، آزادی به معنای رهایی است و انجام دادن هر عمل حیوانی، به معنای بردگی، زیرا در این صورت انسان از قید خرد رها و در مقابل آن به زنجیر اسارت هوای نفس گرفتار میشود. چنین انسانی آزاد و وارسته نیست، بلکه اسیر و وابسته است: عبدالشهوة أذلّ من عبد الرِّق؛ بنده شهوت فرومایهتر از بنده برده است.
جان جمله علمها این است این که بدانی من کیم در یوم دین.[2]
آزادی در اسلام به معنای اجرای احکام عقلانی است نه إعمال خواستههای نفسانی. انسانی آزاد است که مطیع غرایز حیوانی خود نباشد، چون آزادی در مقابل بردگی است. آزاد کسی است که پیرو حکم فطرت و عقل باشد نه تسلیم نفس و شهوت. فلسفه اصلی جعل تکالیف الهی، رهایی از قیدهای بشری است؛ نه محدودیتی برای آزادی.[3]
بر این پایه در فرهنگ آسمانی اسلام، آزادی با عبودیت حق عجین و اسارت با تبعیت از هوای نفس قرین است، بنابراین برای نجات از مغالطه آزادی و رهایی، تفطن به این نکته ضروری است که آزادی به معنای بیبندوباری و تبهکاری نیست که تعدّی به حقوق دیگران لازمِ حتمی آن است، بلکه اسلام میگوید انسان باید بندگی کسی را در سر داشته باشد که به او حیات بخشیده است. این بندگی، ملایم طبع و فطرت اوست و هر گونه بندگی دیگران، در جهت خلاف مسیر فطرت انسانی است: (وما خَلَقتُ الجِنَّ والانسَ إلاّ لِیَعبُدون). [4]
در نظام دموکراتیک، انسانها، آزادی کاذب دارند؛ چون خود را از حکم و قید خداوند رها میدانند، ولی در نظام اسلامی، آزادی انسانی، توأم با مسؤولیت در برابر خدا مطرح است. انسان مسلمان، نسبت به غیر خداوند آزاد است و این آزادی را از راه عبودیت و بندگی خداوند کسب میکند. این از بیانات نورانی حضرت امیرالمؤمنین (سلامالله علیه) است که میفرماید: «الهی کفی بى عزّاً أن أکون لک عبداً وکفی بى فخراً أن تکون لى ربّاً»[5] خداوندا در عزّت و افتخار من همین بس که من بنده توام و تو پروردگار منی. انسان اگر در بندِ خدای جمیل و جلیل باشد، به مقام والا میرسد و علم و قدرت را از او طلب میکند و به آن میرسد.
بنابراین، در نظام ولایت فقیه، آزادی انسانی و حقوق بشر و حق رأی و انتخاب نمایندگان مجلس خبرگان و ریاست جمهوری و نمایندگان مجلس شورای اسلامی و شوراها و...، همگی وجود دارد و در عین حال، تعالی معنوی انسان نیز محفوظ است و زیانهای موجود در نظامهای دموکراتیک وجود ندارد.
3 ـ گرچه تحلیل حریّت و تبیین معنای آزادی در فرهنگ وحی، در گذشته گذشت [6]، لیکن اشاره اجمالی به آن، چنین است:
1). قرآن کریم، انسان گنهکار را بدهکار میداند.
2). شخص بدهکار، باید کالائی را در گرو بستانکار قرار دهد.
3). در مسائل مالی، ممکن است خانه یا فرش به عنوان رهن، قبول شود، لیکن در مسائل اعتقادی، اخلاقی، و عملی، خود انسانِ گنهکار را به عنوان رهن، میگیرند که تعبیر قرآن کریم در این باره میفرماید: (کل نفسٍ بما کسبت رهینة)[7] ؛ (کل امْرءی بما کسب رهین)[8].
4). انسان پرهیزکار، از گزندِ گرو و آسیب رهن، در امان است؛ چرا که بدهکار نیست و کسی که در گرو چیز یا کسی نباشد، آزاد است و از نعمت پر برکت حریّت، برخوردار خواهد بود؛ لذا «اصحاب یمین» یعنی کسانی که در صِحابت یُمْن و برکت، انسانِ متبرّکی شدهاند از رهن آزادند.
از آنچه گفته شد، معلوم میگردد که معیار آزادی در فرهنگ قرآن، به لحاظ عرفان و اخلاق چیست.[9]
منابع
قرآن کریم
فرهنگ بزرگ سخن،دکتر حسین انوری ،تهران سخن 1381
جامعه در قرآن،حضرت آیت اله جوادی آملی،نشر اسرا،قم،کتابخانه دیجیتال اسرا
فلسفه حقوق بشر،حضرت آیت اله جوادی آملی،نشر اسرا،قم،کتابخانه دیجیتال اسرا
حیات حقیقی انسان در قرآن ،حضرت آیت اله جوادی آملی،نشر اسرا،قم،کتابخانه دیجیتال اسرا
ولایت فقیه ،حضرت آیت اله جوادی آملی،نشر اسرا،قم،کتابخانه دیجیتال اسرا
وحی و نبوت در قرآن،حضرت آیت اله جوادی آملی،نشر اسرا،قم،کتابخانه دیجیتال اسرا
