تفسیر سوره قدر(خلاصه المیزان)
امین کریمی | چهارشنبه, ۲ تیر ۱۳۹۵، ۰۸:۵۸ ب.ظ
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ
الرَّحِیمِ
إِنَّا
أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (1) وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ
(2) لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (3) تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ
الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ (4)
سَلامٌ هِیَ حَتَّى
مَطْلَعِ الْفَجْرِ (5)
ترجمه آیات
به نام خداوند
رحمان و رحیم.
ما این قرآن عظیم
الشان را (که رحمت واسع و حکمت جامع است) در شب قدر نازل کردیم (1).
و تو چه مىدانى شب
قدر چیست؟ (2).
شب قدر (در مقام و
مرتبه) از هزار ماه بهتر و بالاتر است (3).
در این شب فرشتگان
و روح (یعنى جبرئیل) به اذن خدا از هر فرمان (و دستور الهى و سرنوشت خلق) نازل
مىشوند (4).
این شب رحمت و
سلامت و تهنیت است تا صبحگاه (5).
بیان آیات
روایاتى که درباره سبب نزول آن از امامان اهل بیت (علیهم السلام) و
از دیگران رسیده خالى از تایید مدنى بودن آن نیست، و آن روایاتى است که دلالت دارد
بر اینکه این سوره بعد از خوابى بود که رسول خدا (ص) دید، و آن خواب این بود که
دید بنى امیه بر منبر او بالا مىروند، و سخت اندوهناک شد، و خداى تعالى براى
تسلیتش این سوره را نازل کرد (و در آن فرمود شب قدر بهتر از هزار ماه حکومت بنى
امیه است).
" إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ" ضمیر در" انزلناه" به قرآن برمىگردد، و ظاهرش این است که:
مىخواهد بفرماید همه قرآن را در شب قدر نازل کرده، نه بعضى از آیات آن را، مؤیدش
هم این است که تعبیر به انزال کرده، که ظاهر در اعتبار یکپارچگى است، نه تنزیل که
ظاهر در نازل کردن تدریجى است.
و در معناى آیه مورد بحث آیه زیر است که مىفرماید:" وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ
مُبارَکَةٍ" [1]، که صریحا فرموده همه کتاب را در آن شب نازل کرده، چون ظاهرش این است که
نخست سوگند به همه کتاب خورده، بعد فرموده این کتاب را که به حرمتش سوگند خوردیم،
در یک شب و یکپارچه نازل کردیم.
پس مدلول آیات این مىشود که قرآن کریم دو جور نازل شده، یکى یکپارچه
در یک شب معین، و یکى هم به تدریج در طول بیست و سه سال نبوت که آیه شریفه" وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى
مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا"[2]، نزول تدریجى آن را بیان مىکند، و همچنین آیه زیر که مىفرماید:" وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ
جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ
تَرْتِیلًا"[3].
و در کلام خداى تعالى
آیهاى که بیان کند لیله مذکور چه شبى بوده دیده نمىشود بجز آیه" شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ"[4] که
مىفرماید: قرآن یکپارچه در ماه رمضان نازل شده، و با انضمام آن به آیه مورد بحث
معلوم مىشود شب قدر یکى از شبهاى ماه رمضان است، و اما اینکه کدامیک از شبهاى آن
است در قرآن چیزى که بر آن دلالت کند نیامده، تنها از اخبار استفاده مىشود، که ان
شاء اللَّه در بحث روایتى آینده بعضى از آنها از نظر خواننده مىگذرد.
[وجه تسمیه شب قدر، تقدیر و احکام امور یک سال در شب قدر، یکى از
شبهاى رمضان است و هر سال تکرار مىشود]
در این سوره آن شبى که قرآن نازل شده را شب قدر نامیده، و ظاهرا مراد
از قدر تقدیر و اندازهگیرى است، پس شب قدر شب اندازهگیرى است، خداى تعالى در آن
شب حوادث یک سال را یعنى از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر مىکند، زندگى،
مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایى دیگر از این قبیل را مقدر مىسازد، آیه سوره
دخان هم که در وصف شب قدر است بر این معنا دلالت دارد:"
فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا
مُرْسِلِینَ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ" [5]، چون" فرق"، به معناى جدا سازى و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر
است، و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعهاى که باید رخ دهد
را با تقدیر و اندازهگیرى مشخص سازند.
و از این استفاده مىشود که شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالى
که قرآن در آن شبش نازل شد نیست، بلکه با تکرر سنوات، آن شب هم مکرر مىشود، پس در
هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، که در آن شب امور سال آینده تا شب قدر
سال بعد اندازه گیرى و مقدر مىشود.
پس حاصل آیات مورد بحث به طورى که ملاحظه کردید این شد که شب قدر
بعینه یکى از شبهاى ماه مبارک رمضان از هر سال است، و در هر سال در آن شب همه امور
احکام مىشود، البته منظورمان" احکام" از جهت اندازهگیرى است، خواهید
گفت پس هیچ امرى از آن صورت که در شب قدر تقدیر شده باشد در جاى خودش با هیچ عاملى
دگرگون نمىشود؟
در پاسخ مىگوییم: نه، هیچ منافاتى ندارد که در شب قدر مقدر بشود ولى
در ظرف تحققش طورى دیگر محقق شود، چون کیفیت موجود شدن مقدر، امرى است، و دگرگونى
در تقدیر، امرى دیگر است، هم چنان که هیچ منافاتى ندارد که حوادث در لوح محفوظ
معین شده باشد، ولى مشیت الهى آن را تغییر دهد، هم چنان که در قرآن کریم آمده:" یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ
الْکِتابِ" [6]
" وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ" این جمله کنایه است از جلالت قدر آن شب و عظمت منزلتش، چون با اینکه ممکن
بود در نوبت دوم ضمیر لیلة القدر را بیاورد، خود آن را تکرار کرد. واضحتر بگویم،
با اینکه مىتوانست بفرماید:" و ما ادریک ما هى، هى خیر من الف شهر"
براى بار دوم و بار سوم خود کلمه را آورد و فرمود:"
وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ
شَهْرٍ".
" لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ" این جمله به طور اجمال آنچه را که در جمله"
وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ" بدان اشاره شده
بود، یعنى عظمت آن شب را بیان مىکند، و مىفرماید: بدین جهت گفتیم آن شب مقامى
ارجمند دارد که از هزار شب بهتر است.
و منظور از بهتر بودنش از هزار شب به طورى که مفسرین تفسیر کردهاند
بهتر بودنش از حیث فضیلت عبادت است، و مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است، چون
همه عنایت قرآن در این است که مردم را به سوى خدا نزدیک، و به وسیله عبادت زنده
کند، و زندهدارى آن شب با عبادت بهتر است از عبادت هزار شب. و ممکن است همین معنا
را از آیه سوره دخان نیز استفاده کرد، چون در آنجا شب قدر را پر برکت خوانده، و فرموده:" إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ"[7]. البته در این میان معناى دیگرى نیز هست، که ان شاء اللَّه در بحث روایتى
آینده خواهد آمد.
" تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ
رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ" کلمه" تنزل" در
اصل تتنزل بوده، و ظاهرا مراد از روح آن روحى است که از عالم امر است و خداى تعالى
در بارهاش فرموده:" قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ
رَبِّی" [8]، و اذن در هر چیز به معناى رخصت دادن در آن است، و یا به عبارت دیگر
اعلام این معنا است که مانعى از این کار نیست.
لیکن حق مطلب این است که: مراد از امر، اگر آن امر الهى باشد که آیه" إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ
کُنْ فَیَکُونُ" [9] تفسیرش کرده، حرف" من" براى ابتدا خواهد بود، و در عین حال
سببیت را هم مىرساند، و به آیه چنین معنا مىدهد:" ملائکه و روح در شب قدر
به اذن پروردگارشان نازل مىشوند، در حالى که نزولشان را ابتدا مىکنند و هر امر
الهى را صادر مىنمایند".
و اگر منظور از امر مذکور هر امر کونى و حادثهاى باشد که باید واقع
گردد، در این صورت حرف" من" به معناى لام تعلیل خواهد بود، و آیه را
چنین معنا مىدهد: ملائکه و روح در آن شب به اذن پروردگارشان نازل مىشوند براى
خاطر تدبیر امرى از امور عالم.
" سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ" در مفردات گفته: کلمه" سلام" و" سلامت" به معناى
عارى بودن از آفات ظاهرى و باطنى است .پس
جمله" سلام هى" اشاره است به اینکه عنایت الهى تعلق گرفته است به اینکه
رحمتش شامل همه آن بندگانى بشود که به سوى او روى مىآورند، و نیز به اینکه در
خصوص شب قدر باب نقمتش و عذابش بسته باشد، به این معنا که عذابى جدید نفرستد. و
لازمه این معنا آن است که طبعا در آن شب کید شیطانها هم مؤثر واقع نشود، هم چنان
که در بعضى از روایات هم به این معنا اشاره رفته است.
بحث روایتى [روایاتى حاکى از اینکه شب قدر یکى از سه شب نوزدهم،
بیست و یکم و بیست و سوم رمضان هر سال است]
در تفسیر برهان از شیخ طوسى از ابو ذر روایت آورده که گفت: به رسول
خدا (ص) عرضه داشتم یا رسول اللَّه آیا شب قدر شبى است که در عهد انبیاء بوده و
امر بر آنان نازل مىشده و چون از دنیا مىرفتند نزول امر در آن شب تعطیل مىشده
است؟ فرمود: نه بلکه شب قدر تا قیامت هست .
مؤلف: در این معنا روایات زیادى از طرق اهل سنت نیز آمده
و در مجمع البیان است که از حماد بن عثمان از حسان ابن ابى على نقل
شده که گفت: از امام صادق (ع) از شب قدر پرسیدم، فرمود در نوزدهم رمضان و بیست و
یکم و بیست و سوم جستجویش کن «4».
و نیز در تفسیر عیاشى در روایت عبد اللَّه بن بکیر از زراره از یکى
از دو امام باقر و صادق (ع) آمده که فرمود: شب بیست و سوم همان شب جهنى است، و
حدیث جهنى این است که گفت: به رسول خدا (ص) عرضه داشتم: منزل من از مدینه دور است،
دستورم بده در شب معینى داخل مدینه شوم فرمود: شب بیست و سوم داخل شو
و در کافى به سند خود از زراره روایت کرده که گفت: امام صادق (ع)
فرمود: تقدیر در نوزدهم و ابرام در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است .
پس معلوم شد آنچه همه روایات مختلفى که از ائمه اهل بیت (ع) وارد شده
در آن اتفاق دارند این است که: شب قدر تا روز قیامت باقى است، و همهساله تکرار
مىشود، و نیز لیلة القدر شبى از شبهاى رمضان، و نیز یکى از سه شب نوزده و بیست و
یک و بیست و سه است.
و اما از طرق اهل سنت روایات به طور عجیبى اختلاف دارند که به هیچ
وجه نمىشود بین آنها را جمع کرد، ولى معروف بین اهل سنت این است که شب بیست و
هفتم است، و در آن شب بوده که قرآن نازل شده. از خوانندگان محترم هر که بخواهد آن
روایات را ببیند باید به تفسیر الدر المنثور و سایر جوامع حدیث مراجعه کند.
[روایتى دال بر اینکه سوره قدر براى تسلیت به رسول اللَّه (صلى
اللَّه علیه و آله و سلم) که در رؤیا بنى امیه را بر منبر خود دیده بود نازل شده]
و در الدر المنثور است که خطیب از ابن مسیب روایت کرده که گفت: رسول
خدا (ص) فرمود: در خواب به من نشان دادند که بنى امیه بر منبرم بالا مىروند، و
این معنا بر من سخت گران آمد و خداى تعالى در این مناسبت سوره" إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ" را نازل کرد.
در این میان روایات بسیارى در این معنا از طرق شیعه از ائمه اهل بیت (ع)
نقل شده، و در آنها آمده که خداى تعالى لیلة القدر را که بهتر از هزار ماه سلطنت
بنى امیه است به عنوان تسلیت به رسول خدا (ص) عطا فرمود
«6».
و در کافى به سند خود
از ابن ابى عمیر از عدهاى راویان از امام صادق (ع) روایت آورده که گفت: بعضى از
اصحاب ما امامیه که به نظرم مىآید سعید بن سمان بود از آن جناب پرسید: چگونه شب
قدر از هزار ماه بهتر است؟ (با اینکه در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش یک شب قدر
است)، فرمود عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهى که در آن شب قدر نباشد «1».
[روایاتى در باره بهتر بودن شب قدر از هزار ماه، تقدیر امور و نزول
ملائکه و روح در آن شب]
حمران از امام باقر (ع) از معناى آیه"
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ" سؤال
کرد، فرمود بله شب قدر که همهساله در ماه رمضان در دهه آخرش تجدید مىشود شبى است
که قرآن جز در آن شب نازل نشده، و آن شبى است که خداى تعالى در بارهاش فرموده:" فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ".
آن گاه فرمود: در آن شب هر حادثهاى که باید در طول آن سال واقع گردد
تقدیر مىشود، چه خیر و چه شر، چه طاعت و چه معصیت، و چه فرزندى که قرار است متولد
شود، و یا اجلى که بنا است فرا رسد، و یا رزقى که قرار است (تنگ و یا وسیع) برسد،
پس آنچه در این شب مقدر شود، و قضایش رانده شود قضایى است حتمى، ولى در عین حال
مشیت خداى تعالى در آنها محفوظ است (و خدا با حتمى کردن مقدرات، العیاذ باللَّه به
دست خود دستبند نمىزند).
حمران مىگوید: پرسیدم منظور خداى تعالى از اینکه فرمود" شب قدر
بهتر است از هزار شب" چیست؟ فرمود عمل صالح از نماز و زکات و انواع خیرات در
آن شب بهتر است از همان اعمال در هزار ماهى که در آن شب قدر نباشد، و اگر خداى
تعالى جزاى اعمال خیر مؤمنین را مضاعف نمىکرد، مؤمنین بجایى نمىرسیدند، ولى خدا
پاداش حسنات ایشان را مضاعف مىکند.
مؤلف: منظور امام از اینکه فرمود:" ولى در عین حال مشیت خداى
تعالى در آنها محفوظ است"، این است که قدرت خداى تعالى همیشه مطلق است، او هر
زمان هر کارى را بخواهد مىکند، هر چند قبلا خلاف آن را حتمى کرده باشد، و خلاصه
حتمى کردن یک مقدر قدرت مطلقه او را مقید نمىکند، او مىتواند قضاى حتمى خود را
هم نقض نماید هر چند که هیچ وقت چنین کارى را نمىکند.
و در مجمع است که از
ابن عباس از رسول خدا (ص) روایت شده که فرمود: وقتى شب قدر مىشود ملائکهاى که
ساکن در سدرة المنتهى هستند و جبرئیل یکى از ایشان است نازل مىشوند، در حالى که
جبرئیل به اتفاق سایر سکان نامبرده پرچمهایى را به همراه دارند، یک پرچم بالاى
قبر من، و یکى بر بالاى بیت المقدس، و پرچمى در مسجد الحرام و پرچمى بر طور سینا
نصب مىکنند، و هیچ مؤمن و مؤمنهاى در این نقاط نمىماند مگر آنکه جبرئیل به او
سلام مىکند، مگر کسى که دائم الخمر و یا معتاد به خوردن گوشت خوک و یا زعفران
مالیدن به بدن خود باشد .
و در تفسیر برهان از سعد بن عبد اللَّه روایت کرده که به سند خود از
ابى بصیر روایت کرده که گفت: با امام صادق (ع) بودم که سخن از پارهاى خصائص امام
در هنگام ولادت به میان آمد، فرمود: وقتى شب قدر مىشود امام مستوجب روح بیشترى
مىگردد. عرضه داشتم فدایت شوم مگر روح همان جبرئیل نیست؟ فرمود: روح از جبرئیل
بزرگتر است، و جبرئیل از سنخ ملائکه است، و روح از آن سنخ نیست، مگر نمىبینى خداى
تعالى فرموده:
" تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ" پس معلوم مىشود روح غیر از ملائکه است
.
مؤلف: روایات در معنا و خصائص و فضائل شب قدر بسیار زیاد است، (که ما
در اینجا مختصرى از آن را آوردیم)، و در بعضى از آن روایات علامتهایى براى شب قدر
ذکر شده، از قبیل این که: صبح شب قدر آفتاب بدون شعاع طلوع مىکند، هوا در صبح آن
شب معتدل است، و لیکن چون این علامتها نه دائمى است و نه اغلب چنین است، لذا از
ذکر آن روایات خوددارى نمودیم.
[1] سوگند به
کتاب مبین، ما آن را در شبى مبارک نازل کردیم. سوره دخان، آیه 3.
[2] ما قرآنى
بر تو نازل کردیم که به صورت آیات جدا از هم مىباشد، تا آن را تدریجا و با آرامش
بر مردم بخوانى. و به طور قطع این قرآن را ما نازل کردیم. سوره اسراء، آیه 106.
[3] آنان که
کافر شدند گفتند: چرا قرآن یکباره بر او نازل نشد، بله یکباره نازل نکردیم، تا قلب
تو را ثبات و آرامش بخشیم، و بدین منظور آیه آیهاش کردیم. سوره فرقان، آیه 32.
[4] سوره بقره،
آیه 185.
[5] در آن شب
هر حادثهاى که باید واقع شود خصوصیاتش مشخص و محدود مىگردد، این امرى است خلف
ناپذیر، امرى است از ناحیه ما که این ماییم فرستنده رحمتى از ناحیه پروردگارت.
سوره دخان، آیه 6.
[6] خدا هر چه
را که از مقدرات بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات مىکند، و کتاب تغییر ناپذیر
نزد او است. سوره رعد، آیه 39.
[7] ما آن را
در شب مبارکى نازل کردیم. سوره دخان، آیه 3.
[8] بگو روح از
امر پروردگار من است. سوره اسراء، آیه 85.
[9] فرمان نافذ
خدا (در عالم) چنین است که وقتى اراده خلقت چیزى را بکند به محض اینکه بگوید باش،
موجود مىشود. سوره یس، آیه 82.
وبلاگ خیلی زیبایی داری!
به منم سر بزن!
منتظرم!