صفات اخلاقی حضرت فاطمه زهرا در قرآن کریم(6)
صبر
بیان مسئله
صبر نقیض جزع بىتابى و در لغت به سه معنا آمده است: 1. حبس و نگهدارى. 2. قسمت بالاى یک چیز. 3. نوعى از سنگ سخت. به عبارت دیگر: صبر عبارت است از امساک در تنگناها و خویشتندارى به مقتضاى عقل و شرع یا حبس نفس از چیزى که عقل و شرع حبس نفس از آن را اقتضا کند.[1]
صبر عبارت است از اینکه انسان در قلب خود استقامتى داشته باشد که بتواند کنترل نظام نفس خود را- که استقامت امر حیات انسانى و جلوگیرى از اختلال آن بستگى به آن نظام دارد- در دست گرفته، دل خود را از تفرقه و نسیان تدبیر و خبط فکر و فساد رأى جلوگیرى کند.
پس صابران آنهایى هستند که در مصائب استقامت به خرج داده و از پا درنمىآیند، وهجوم رنجها و سختیها پایشان را نمىلغزاند، به خلاف غیر صابران که در اولین برخورد با ناملایمات قصد هزیمت مىکنند و آن چنان فرار مىکنند که پشت سر خود را هم نگاه نمىکنند.
از همین جا معلوم مىشود که صبر چه فضیلت بزرگى است، و چه راه خوبى است براى مقاومت در برابر مصائب و شکستن سورت و شدت آن، ولى با این حال به تنهایى کافى نیست که عافیت و سلامت را که در مخاطره بوده برگرداند، در حقیقت صبر مانند دژى است که انسان از ترس دشمن بدان پناهنده شود، ولى این دژ نعمت امنیت و سلامتى و حریت حیات را به انسان عودت نمىدهد، و چه بسا محتاج به سبب دیگرى شود که آن سبب رستگارى و پیروزى را تامین نماید.[2]
صبرعبارت است از: ثبات نفس و اطمینان آن، و مضطرب نگشتن آن در بلایا و مصائب، و مقاومت کردن با حوادث و شداید،به نحوى که: سینه او تنگ نشود. و خاطر او پریشان نگردد. و گشادگى و طمأنینه که پیش از حدوث آن واقعه است زوال نپذیرد. پس زبان خود را از شکایت نگاهدارد. و اعضاى خود را از حرکات ناهنجار محافظت کند. و این صبر در شداید است که ضدّ آن جزع است. و از براى صبر، اقسام دیگر نیز هست. مثل: صبر در معارک و جنگها که از افراد شجاعت است. و صبر در حال غضب، که حلم است. و صبر در مشقّت طاعت و عبادت. و صبر بر مقتضیات شهوت. و صبر بر زهد در دنیا، و غیر اینها. و از این ظاهر مىگردد که: اکثر اخلاق، داخل صبر است. و از این جهت بود که: چون از حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - از ایمان سؤال کردند، فرمود که: آن صبر است. و مطلق صبر، عبارت است از: مقاومت کردن نفس با هوا و هوس خود. و ثبات قوّه عاقله، که باعث دین است در مقابل قوّه شهویّه، که باعث هوا و هوس است، زیرا پیوسته میان این دو جنگ و نزاع قائم، و حرب و جدال واقع است. و دل آدمى میدان محاربه آنها است. و مدد باعث دین، از ملائکه است که لشکر الهى هستند. و مدد باعث هوا و هوس، از شیاطین است. [3]
آیه
وَ جَزٰاهُمْ بِمٰا صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً [4]
و آنان را برای اینکه [در برابر تکالیف دینی و حوادث روزگار] شکیبایی ورزیدند، بهشتی [عنبرسرشت] و لباسی ابریشمین پاداش می دهد.
دلالت
از واژه صَبَرُوا که دلالت بر صبر همه آن بزرگواران دارد. به خوبی اثبات این فضیلت در حق خمسه طیبه و فاطمه زهرا سلام الله علیها ثابت می گردد. حضرت علامه طباطبائی در ذیل آیه شریفه با مطلق دانستن صبر به صبر آن بزرگواران عند المصیبه و صبر بر طاعت و صبر از معصیت[5] می فرماید : در برابر آنچه او براى آنان مقدر کرده بود، و هر محنت و مصیبتى که براى آنان خواسته بود صبر مىکردند، و نیز بر امتثال هر فرمانى که به ایشان داده بود، و بر ترک هر عملى که ایشان را از آن نهى کرده بود صبر مىکردند، هر چند که با خواست خودشان مخالف بود.[6]
در برابر آن همه استقامت و ایثار که نمونه آن وفاء به نذر، و روزه داشتن، و بخشیدن طعام مورد نیاز خود هنگام افطار به مسکین و یتیم و اسیر است، خداوند آنها را در باغهاى مخصوصى از بهشت جاى مىدهد، و بهترین لباسها را بر آنها مىپوشاند.نه تنها در این آیه که در آیات دیگر قرآن نیز به این حقیقت تصریح شده که پاداشهاى قیامت در مقابل صبر و شکیبایى انسان است (صبر در طریق اطاعت، صبر در برابر معصیت، و صبر و استقامت در برابر مشکلات و مصائب).در آیه 24 سوره رعد مىخوانیم فرشتگان به بهشتیان چنین خوشامد مىگویند: سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ:" درود بر شما به خاطر صبر و استقامتى که داشتید".و در آیه 111 مؤمنون آمده است: إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ:" من امروز آنها را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم، آنها پیروز و رستگارند"[7]
صاحب مجمع البیان در مورد تفسیر آیه شریفه هم می فرماید:«وَ جَزاهُمْ» أی و کافأهم «بِما صَبَرُوا» أی بصبرهم على طاعته و اجتناب معاصیه و تحمل محن الدنیا و شدائدها[8]
وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً و المعنى و جزاهم بصبرهم على الإیثار و ما یؤدی إلیه من الجوع و العری، بستانا فیه مأکل هنیء و حریرا [9]
منابع
1. انوار التنزیل
2. بصائر الدرجات
3. بحار الأنوار- ترجمه جلد 67 و 68 / ترجمه موسوى همدانى
4. البرهان فی تفسیر القرآن
5. بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم
6. تفسیر نمونه
7. تفسیر نور الثقلین
8. زهرابرترین بانوی جهان،
9. فاطمه الزهرا آیه عظمه الله
10. فاطمه الزهرا (علامه امینی )
11. فرهنگ قرآن
12. مجمع البیان فى تفسیر القرآن
13. مفاتیح الغیب
14. المیزان فی تفسیر القرآن
15. نقطههاىآغازدراخلاقعملى
16. مجمع البیان
[1] فرهنگ قرآن ج18 245
[2] ترجمه تفسیر المیزان ج11 141
[3] معراجالسعادة ج : 2 ص : 814
[4] الإنسان، 12
. [5] المراد بالصبر صبرهم عند المصیبة و على الطاعة و عن المعصیة فإنهم ابتغوا فی الدنیا وجه ربهم و قدموا إرادته على إرادتهم .المیزان فى تفسیر القرآن ج20 129
[6] ترجمه تفسیر المیزان ج20 206
[7] تفسیر نمونه ج25 362
